Machowski Sebastian h. Abdank (zm. ok. r. 1672?), regimentarz. Pochodził z rodziny osiadłej w Sandomierskiem. W r. 1666 określano go jako starca, zapewne więc urodził się na przełomie XVI i XVII w. Może to jego sługa występował w r. 1626 na okazowaniu w ziemi sanockiej. M. przed r. 1647 służył w wojsku «w różnych ekspedicjach przez czas niemały z odwagą» (przywilej królewski). Związany był z Jeremim Wiśniowieckim, uczestniczył w zajeździe Rumna w r. 1644, 1648 był zarządcą Łubni. Po r. 1648 prawdopodobnie zajmował ugodowe stanowisko wobec Kozaków i dlatego uczestniczył w pertraktacjach z nimi. W początku 1651 r. wyprawiono go do S. Kossowa, metropolity kijowskiego, aby ten odciągał Kozaków od wojny. We wrześniu M. uczestniczył w zawieraniu ugody białocerkiewskiej. W październiku wysłano go do Chmielnickiego w sprawie rozłożenia wojsk polskich na Bracławszczyźnie. W r. 1653 M. doprowadził do pomyślnego skutku rokowania z Kozakami o poddanie Suczawy.
M. odznaczał się i jako oficer. W maju 1651 dotarł na czele podjazdu aż pod Połonne, rozbił tu taborek kozacki (jakoby 300 ludzi) i wziął jeńców. W wyprawie beresteckiej był porucznikiem chorągwi Jerzego Ossolińskiego, bratanka kanclerza, w pułku hetmana w. kor. dowodzonym przez Stefana Czarnieckiego. Zapewne zwrócił na siebie wówczas uwagę tego ostatniego; prawdopodobnie też dzięki niemu zaczął robić karierę. W początku 1652 r. został M. rotmistrzem chorągwi kozackiej (posiadał ją do r. 1666, miał ją również w l. 1669–71) i pułkownikiem. W tym czasie, wraz z G. Wojniłłowiczem, na czele ok. 2 000 ludzi został wysłany na Czernihowszczyznę. W końcu lutego lub marca pułk Wojniłłowicza (może z pułkiem M-ego) został pobity pod Lipowcem. Wkrótce jednak M. rozbił zwycięzców, zdobył Lipowiec i spalił miasto. Mimo klęski batoskiej obu pułkom udało się przedostać do Polski.
W l. 1653–4 był M. oboźnym wojskowym. Wziął udział – zapewne jako zastępca dowódcy – w zagonie Czarnieckiego na Bracławszczyznę (wiosna 1653). Uczestniczył w wyprawie żwanieckiej (jako dowódca pułku o 614 koniach). W lipcu 1654 M. dowodził zagonem na Bracławszczyznę, oblegał Miaskowce, ale został pobity przez odsiecz. W czasie wyprawy ochmatowskiej, wysłany na podjazd (1655), wraz z A. Koniecpolskim, pobił grupę Kozaków. Po rozlokowaniu wojska na leże otrzymał dowództwo nad partią rozłożoną prawdopodobnie na lewym brzegu Bohu. W marcu (?) odparł napad na Latyczów. Wkrótce potem został M. porucznikiem chorągwi usarskiej hetmana w. kor. S. Potockiego, a więc dowódcą jego pułku (pozostał nim do r. 1660). W bitwie pod Gródkiem (wrzesień 1655) stracił konia.
W październiku t. r. wojsko wyprawiło M-ego jako jednego z posłów na rokowania o poddanie się Szwedom. Na przełomie r. 1655/6 M. należał do organizatorów ruchu powstańczego. Podpisał konfederacje: tyszowiecką i łańcucką. Ok. 23 I 1656 wysłany przez Czarnieckiego na podjazd, wziął też udział w jego wyprawie w Sandomierskie. W bitwie pod Gołębiem (17/18 II) szarża pułku M-ego (tj. pułku hetmana w. kor.) odrzuciła Szwedów, następnie jednak ci zepchnęli Polaków. Dn. 29 III wraz z S. Witowskim, zdobył Sandomierz. Brał M. udział w bitwie pod Warką i zapewne w wyprawie wielkopolskiej. Ok. 16 VII 1657 wysłany w straży przedniej wespół z J. Sapiehą i D. Wiśniowieckim, rozbił osłonę taboru Rakoczego. W końcu 1662 r. hetman w. kor. wysłał go dla rokowań ze skonfederowanym wojskiem. W l. 1663–9 tytułowano M-ego pułkownikiem.
W początkach wyprawy zadnieprzańskiej 1663 r. Jan Kazimierz pozostawił w Czarnohródce M-ego z 600 jazdy dla osłony Ukrainy Prawobrzeżnej i komunikacji armii kor. przed wypadami z Kijowa. Jego przeszłość pozwalała przypuszczać, że dojdzie on do porozumienia z ludnością. W październiku i 25 XII M. dokonał uwieńczonych sukcesem wypadów pod Kijów. W styczniu 1664 król wyznaczył go głównym komisarzem dla rozpatrzenia sprawy rozruchów na Bracławszczyźnie i w Czehryńskiem, mającym współdziałać z hetmanem kozackim P. Teterą. Zapewne wespół z nim M. zadecydował o przymusowym wyjeździe na zachód Jerzego Chmielnickiego (ok. 27 I) podejrzewanego o powiązania z tymi rozruchami.
M. darzył zaufaniem I. Wyhowskiego, którego hetman S. Potocki i kanclerz M. Prażmowski wezwali do pomocy w utrzymaniu Prawobrzeża i wbrew Teterze nie podjął przeciw niemu żadnych kroków. Później nawet hetman kozacki oskarżał M-ego o jakieś konszachty z Wyhowskim. Na przełomie lutego i marca wybuchło z inspiracji Wyhowskiego powstanie, miało ono wg jego zamiarów zostać skierowane przeciw Teterze, ale z miejsca przybrało charakter antypolski. M. mimo słabości sił podjął energiczne działania zaczepne. Wespół z Teterą bezskutecznie próbowali opanować zajętą przez powstańców Lisiankę. M. doprowadził do ugody między Teterą i Wyhowskim. Połączone oddziały ich trzech ruszyły na odsiecz Białej Cerkwi i rozbiły pod nią powstańców (11 III), decydując o upadku powstania na Nadrosiu. Zeznania jeńców doprowadziły do wykrycia związków między eks-hetmanem a powstańcami, stanowiących dotychczas tajemnicę. Dn. 17 III pod Lisianką M. aresztował Wyhowskiego. Tatarzy zaczęli się domagać wydania go im. Obawiając się, że eks-hetman może się stać tatarskim pretendentem do buławy kozackiej, M. złożył sąd (do którego zapewne Tetera nie należał). W oparciu o jego wyrok rozstrzelano Wyhowskiego 26 lub 27 III 1664. M. działał tu prawdopodobnie jako regimentarz – a więc zastępca hetmana posiadającego uprawnienia sądu sejmowego oraz w oparciu o rozszerzoną interpretację mandatu dotyczącego rozruchów styczniowych. Król zaakceptował wyrok, który wywołał oburzenie opozycji. Odmiennie rolę M-ego w tych wydarzeniach przedstawili Hruševs’kyj, Lipiński, Prochaska, Herasymczuk i Wójcik.
Rozpoczęte ok. 18–20 III oblężenie resztek oddziałów powstańczych w Olchowcu (pod Zwienihródką) M. i Tetera porzucili na przełomie marca i kwietnia na wieść o zagrożeniu Czehrynia. Czarniecki po przybyciu na Ukrainę Prawobrzeżną niejednokrotnie powierzał M-emu samodzielne dowództwa. W końcu kwietnia M-ego z 8 chorągwiami jazdy wyswobodził z oblężenia w Horodyszczach S. Bidziński. W początkach maja M. stoczył zwycięską walkę z 2 pułkami kozackimi pod Siekirną. W końcu maja, wespół z J. Sobieskim, został wysłany na odsiecz Czehrynia, oblężonego przez I. Brzuchowieckiego. W pościgu za cofającym się Brzuchowieckim Polacy rozbili jego straż tylną. M. uczestniczył w walkach pod Kaniowem (8 VI). Ok. 10 VII zniósł pod Lisianką oddział zaporożców. Między 11 a 14 VII wysłany został spod Stawiszcz z 3 pułkami jazdy i Tatarami w Bracławskie. W drugiej połowie lipca, wespół z W. Leszczyńskim, rozbił Sirkę pod lasem Saradzyniem. W sierpniu został M. prawdopodobnie dowódcą odcinka południowego przy oblężeniu Stawiszcz.
W czasie rokoszu Lubomirskiego M. uchodził za gorliwego zwolennika dworu. W listopadzie 1666 wyznaczono go do komisji hibernowej. Gdy A. Niezabitowski zrzekł się regimentarstwa, dowództwo nad jazdą zgrupowaną w obozie pod Krupą otrzymał M. (w jesieni 1666), podobno dzięki A. Trzebickiemu (informacja Kochowskiego, że M. był wówczas porucznikiem chorągwi biskupa zapewne mylna). Gdy wyruszył z 6 000 koni, by rozłożyć dywizję na leża zimowe na Ukrainie kozackiej, niespodziewanie P. Doroszenko i Tatarzy wystąpili przeciw niej. M. znalazłszy się wobec przeważających sił wycofywał się w szyku taborowym, odpierając napady. W wojsku zaczęły się swary. W końcu spróbowano wymknąć się komunikiem porzuciwszy wozy. Jednakże nieprzyjaciel dopadł Polaków pod Braiłowem i pobił ich na głowę (19 XII). M. dostał się do niewoli. W paszkwilach jako jedną z przyczyn klęski podawano pijaństwo M-ego. W lutym–kwietniu 1668 został M. zwolniony na podstawie traktatu podhajeckiego z r. 1667 (za okupem?). Jako komisarz Rzpltej wysłany z 1 000 żołnierzy w kwietniu–maju 1669 prowadził bezskuteczne pertraktacje o wydanie Kijowa przez Rosjan. W kwietniu 1670 M. proponował posłowi brandenburskiemu przeprowadzenie dla jego władcy zaciągów w Polsce.
M. miał swoje dobra w woj. ruskim (m. in. w ziemi sanockiej oraz Pawełcze w ziemi lwowskiej, nadane w r. 1666), a także na Podolu (Mszaniec, który odstąpił w r. 1656, Makowce przyznane mu w r. 1661), na Wołyniu (Sucha i Sucha Wola nadane na sejmie 1670 r. na żądanie opozycji) oraz na Siewierszczyźnie (Pustyhorów nabyty w r. 1647). Otrzymał też 2 starostwa: niechworoskie (1649), odstąpione w r. 1666 Janowi Machowskiemu (może synowi?), i włodzimierskie (1668). Sejmik wiszeński 15 IX 1671 uważał M-ego za żyjącego. Jego chorągwi nie spotykamy w kompucie z r. 1673, a więc prawdopodobnie t. r. już nie żył. W l. 1665–6 określano M-ego jako «starego wdowca». Córką M-ego była Konstancja.
Opinia Kochowskiego o M-m jako nieudolnym dowódcy nie znajduje oparcia w znanych nam faktach. M. okazał się dobrym zagończykiem. Miał za sobą dość znaczne sukcesy w r. 1664, i to odniesione w trudnych warunkach (bitwa pod Białą Cerkwią). O klęsce w r. 1666 zbyt mało wiemy. Działało tu zaskoczenie, przewaga liczebna, swary w wojsku polskim.
Boniecki; – Gawroński Rawita F., Ostatni Chmielniczenko, 1640–1679, P. 1919 s. 96–106, 167–8; Herasymčuk V., Smert Ivana Vyhovskoho, w: Juvilejnyj zbirnyk na pošanu akad. M. S. Hruševs’koho, T. 1 Kyïv 1928 s. 205–18; Hruševs’kyj, Istorija, IX č. 1; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 482–3, 492–4, II 67, 359–60; Kubala L., Szkice historyczne, S. II, W. 1901 s. 229, 234; Lipiński W., Stanisław Michał Krzyczewski, w: Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912 s. 303–7; Majewski W., Ostatnia kampania Czarnieckiego w 1664 r. Okres wiosenny, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1969–70 XV cz. 2 s. 66, 109–11 (bibliogr. w przypisach), XVI cz. 1 s. 109–12, 115–6, 128–30, 132, 138–9, 142; tenże, Powstanie kozackie 1664 r. (czerwiec–grudzień), tamże, W. 1972 XVIII cz. 2 s. 161–2; Marcinkowski K., Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego. Kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655/1656, Kr. 1935 s. 139–40, 220–1; Nowak T., Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w r. 1656, „Roczn. Gdań.” T. 11: 1937; Prochaska A., Wyhowski twórca unii hadjackiej i jego rodzina, „Przew. Nauk. i Liter.” 1920 s. 312–7; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki, W. 1933; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; tenże, Traktat andruszowski i jego geneza, W. 1959; – Akta grodz. i ziem., XX–XXI; Archiv Jugo-Zapadnoj Rossii, Č. 8 t. II, [Wyd. M. Hruševs’kyj], Kiev 1894 Wstęp s. 204–7, tekst s. 117–20; Drobysz Tuszyński J. F., Pamiętnik, w: Dwa pamiętniki z XVII w., Wr. 1954; Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka…, W. 1853 II 83–4, 87; Kochowski W., Historia panowania Jana Kazimierza, P. 1859 I–III; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1864; [Oświęcim S.], Diariusz 1643–1651, Kr. 1907; Pamiętniki historyczne, Wyd. L. Hubert, W. 1861 II; Pamjatniki izdannye vremennoju Kommisseju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1859 IV otd. III 395–6, 409–12; Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1880–1 I cz. 1–2; Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego, Wyd. J. Nowak-Dłużewski, Wr. 1953; Theatrum Europaeum, Frankfurt 1672 IX 1240–1, 1245–7; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej. Dokumenty i materialy, Moskva 1954 I, III; Wimmer, Materiały, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1958–61 IV, V, VI cz. 1, VII cz. 2; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. S. Broel-Plater, W. 1859 IV 150–3; – AGAD: Metryka Kor. 189 f. 656–7; B. Czart.: rkp. 402 f. 566, 583; B. Ossol.: rkp. 189 (mikrofilm) f. 1513, 1543–1547, 1568–1569; – Majewski W., Dzieje wojskowe powstania kozackiego 1664 r. (kwiecień–grudzień), (rkp.); tenże, Śmierć Wyhowskiego,(rkp.); Teodorczyk J., Bitwa pod Gołębiem (1656 r.), (rkp.).
Wiesław Majewski